Phân tích bài thơ Thương vợ của Tú Xương

Dạy

Nguyễn Tuân có một nhận xét rất hay, rất đúng về thơ Tú Xương: “…ai muốn nói gì về Tú Xương cứ nói đi, tôi tôn trọng. […] nhưng tôi vẫn cho rằng thơ Tú Xương đi bằng hai chân hiện thực và trữ tình, nhưng chân hiện thực trong con người Tú Xương chỉ là chân tả. Tú Xương lấy cái chân phải trữ tình làm cái chân trái hiện thực. Mấu chốt của đà thơ là ở cái chân phải và Tú Xương đã đưa thơ ông đến với chúng ta bằng những cung bậc lãng mạn, trữ tình.

Đúng vậy, Tú Xương là một nhà văn trào phúng tài ba. Nhưng cái gốc của cái tài ấy là cái gốc trữ tình, cái gốc tình lớn và rất sâu. Bài Thương vợ là một bằng chứng.

1. Đây là bài thơ ông Tú viết về bà Tú. Ông vinh danh vợ mình bằng một bài thơ tự trào.

Trong các gia đình Việt Nam truyền thống, người vợ thường đóng vai trò rất quan trọng, đôi khi là người quyết định, nhất là về mặt kinh tế. Vì vậy câu chuyện vợ tếu táo nuôi chồng ăn học đã trở nên rất quen thuộc và đã được phản ánh trong văn học nghệ thuật:

Rực rỡ trải hai hàng chiếu,

Cùng chàng đọc sách, cùng nàng quay tơ.

(Dân gian)

Truyện Nôm có Tống Trân – Cúc Hoa, sân khấu chèo có Lưu Bình – Dương Lễ, v.v.

Nhưng người học trò Trần Tế Xương của ông đã đi học và thi cử trong thời kỳ thực dân Pháp xâm lược nước ta. Năm 1885, Trần Tế Xương thi Hương lần thứ nhất, cũng là năm kinh đô Huế thất thủ. Tại kỳ thi Giáp Ngọ (1894), Tú Xương đỗ tú tài, thực dân Pháp phá thành Hà Nội, lấp sông Tô Lịch và ở Nam Định, lấp sông Vị Hoàng mở tỉnh và khoa thi ở Nam Định năm ấy , lễ xướng danh có quan Tây là Moren đến dự, đến ngày xướng danh thì mở tiệc rượu, múa váy, ở sứ quán.

Nghĩa là học trò Trần Tế Xương của ông đã đi học và đi thi đúng vào lúc thời thế loạn lạc, đạo đức suy đồi, chữ hiền sa sút, tư cách của một nhà Nho dù có đỗ đạt cũng không có. còn có tên của anh ấy nữa. Giá như trước đây, dù chịu tủi nhục thân phận nô lệ trí thức:

Trên ghế, cô cúi xuống dưới mông vịt,

Ngoài sân, ông Cư đợi đầu rồng.

Vậy mà học trò của ông là Trần Tế Xương vẫn phải đi thi, dù thi mãi mới đỗ tủ nhân tài. Dẫu biết “Chữ nho có gì là sai – Ông Nghè, ông Cống cũng là chữ nho”, và tổ chức thi cử không còn trang nghiêm (lễ xướng danh khoa Đinh Dậu) nhưng còn biết làm sao đây? biết?

Trong khi đó, bà Tú phải lăn lộn, lang bạt nơi chợ búa, bến sông để nuôi chồng con.

Vì vậy, trong bài Thương vợ, tâm sự của Tú Xương không chỉ thương bà Tú vất vả, thấy mình vô dụng với gia đình mà còn nặng trĩu nỗi sầu muộn, vừa giật mình, vừa thất vọng với cuộc đời. Ông Tú không chỉ cảm thấy mình vô dụng với vợ con mà còn thấy mình vô dụng với đời, với đất nước:

– Trời không chớp, không mưa,

Em buồn từng đêm.

(Đêm hè)

– Muốn mù thì trời không cho mù đúng không?

Mở mắt nhìn cuộc tình!

(Vật chướng mắt)

Cần thấy rằng tâm sự của Tú Xương là như thế, và đó chính là nền tảng trữ tình sâu xa của nhà thơ lớn Nam Bộ. Không phải ngẫu nhiên mà Nguyễn Khuyến đánh giá rất cao thơ ông Tú:

Kìa chín suối xương bất hoại,

Có lẽ anh ấy đã hàng nghìn giờ tuổi.

2. Ngay từ những câu thơ đầu tiên, nhà thơ đã phóng ra bức chân dung bà Tú. Chỉ bằng vài nét vẽ đơn giản với những từ ngữ hết sức giản dị, ông Tú đã khiến người đọc hình dung ra cảnh bà Tú một mình gồng gánh gánh nặng gia đình, bơi lội nơi đầu sông, bến chợ:

Quanh năm buôn bán trên sông mẹ,

Nuôi năm đứa con với một người chồng.

“Quanh năm” có nghĩa là cả bốn mùa không nghỉ. Đó là nói thời gian. Không gian là “mom sông” – một vùng đất cheo leo nhô ra mặt nước, ở mũi đất bấp bênh ấy, hình ảnh bà Tú dường như nhỏ bé, cô độc hơn, gợi nhớ hình ảnh người đàn bà một mình. ào ạt nơi đầu sông, ngọn nguồn, vất vả, nghèo khó.

Ở câu thứ ba, hình ảnh bà Tú một mình được vẽ nên cụ thể hơn: Lặn lội thân cò trong cảnh vắng.

Hình ảnh con cò trong ca dao, dân ca được đặt đúng chỗ: “Con cò lặn lội bờ sông”, “Con cò bạn đi ăn đêm”, “Con cò lội bờ ao”, “Con nước còn trẻ lắm.mình – Thân cò bây giờ lên thác ghềnh”, “Con cò chết trên cây”,… Đó là hình ảnh người phụ nữ nghèo, lam lũ lam lũ, đêm ngày bơi lội để kiếm ăn và nuôi con (“Cái cò là cò con – Mẹ đi xúc tôm bỏ con ở nhà”,…). “Lặn lội thân cò trong cảnh vắng” càng khắc sâu hình ảnh cô đơn của bà Tú – một mình vất vả, một mình gánh vác tất cả! Có chồng mà làm gì cũng một mình! Đúng là bà Tú có thằng chồng vô dụng! “Bão lặn giữa hư không – Eo sèo trên mặt nước buổi sáng” – hai câu thực đối lập nhau. Nhưng cả hai đều gợi lên nỗi vất vả của bà Tú: ở một mình nơi vắng vẻ đã khổ, chen lấn nơi chợ búa hay bến sông đông đúc còn cực hơn. Gian khổ, hiểm nguy cũng vậy: “Hỡi con hãy nhớ lấy câu này – Sông sâu không nên lội, đò đầy chớ qua” – ông cha ta xưa nay vẫn luôn khuyên nhủ như vậy. Nhưng gian nan, vất vả không phải cứ xô đẩy, chen lấn là được. Vẫn còn một điều “wow”! “Eo” là cãi nhau để tranh hàng, giành khách của nhau. Trong bài “Sống đời làm vợ”, một lần nữa ông Tú lại gợi lên nỗi cơ cực này của bà Tú: “Đầu sông, bãi bể, đua chín bán mười”,…

Bà Tú càng đáng thương, đáng quý, đáng kính bao nhiêu thì nhà thơ càng tự khắc họa mình tầm thường, vô dụng bấy nhiêu. Một nụ cười mỉa mai tự giễu ẩn hiện trong câu thứ hai: “Một chồng nuôi năm con”. Nhà thơ Xuân Diệu đã bình luận rất hay về câu thơ đếm con đếm chồng này của Tú Xương: “Thì ra chồng cũng là một đứa con khờ dại phải nuôi. Đếm con, năm con, ai mà đếm chồng? Vì phải nuôi như nuôi con nên mới tính bình đẳng cho đủ ăn”.

3. Nếu hai câu thực (3, 4) là hình ảnh của bà Tú trong mối quan hệ với cuộc đời thì hai câu (5, 6) là hình ảnh của bà Tú trong mối quan hệ với chồng con (ngoại và nội bộ).

“Một duyên, hai nợ, một phận” – ông Tú đã dành cho bà Tú một đoạn độc thoại nội tâm như thế: “Một duyên, hai nợ” chồng con ơi! Đúng là hai kiếp, hai nợ! Nhưng thôi, một câu nói cửa miệng: “Anh xin lỗi”, đã là số phận của em, em phải chấp nhận thôi! Không! Ông Tú cố tình hạ giá và vì quá yêu vợ nên mới viết ra, nhưng bà Tú chắc không nghĩ vậy. Tưởng bạc nhưng chắc bà Tú thương ông lắm: ông học giỏi nhưng thi rớt cứ rớt… Nhưng “Năm nắng mười ngày dám quản công” thì ông Tú phải đã nói đúng tấm lòng của vợ.

Vậy là chỉ có bốn câu thơ mà chân dung bà Tú hiện ra trọn vẹn: từ mối quan hệ với cuộc đời, đến mối quan hệ gia đình; từ con người đảm đang, tháo vát, chịu thương chịu khó đến con người đức độ, hiền thục, đầy tinh thần vị tha, vị tha,… Và bà Tú đã trở thành một người vợ tiêu biểu, trong truyền thống Việt Nam.

4. Hai câu kết là một câu chửi, chửi đời và chửi… chồng. Không phải lần này anh chửi bằng thơ.

Trong bài Gặp người ăn mày, ông cũng chửi – chửi mình, nhưng thực sự là chửi đời: “Đói thì ta không no – Cha nào có của, tiếc của chẳng cho”. Điểm khác biệt duy nhất là, lần này, lời nguyền được ném vào thế giới, nhưng trước hết là ném vào tôi. Tự trách mình, ông Tú đành chửi. Nhưng phải nhét vào mồm bà Tú mà chửi mình mới đúng!

Nhưng bà Tú “con nhà gia giáo” chắc chẳng bao giờ chua ngoa, thô tục như vậy, nhất là khi bà chửi chồng – mặc dù trong tiếng chửi, nghe thôi đã thấy – ông Tú có pha vào chút nào không? Cái tiếng chửi yêu, chửi yêu rồi hả?

Cha mẹ có thói quen ăn hạc,

Có chồng hờ hững cũng như không.

Bà Tú không chửi nhưng ông Tú tự trách sao mình thật thà đến thế. Thế thì cả bài thơ anh viết đâu phải chỉ để bày tỏ tình cảm! Thương, quý bà Tú và tự trách mình tầm thường, vô dụng, rác rưởi…

Tuy nhiên, có một điều mà ông Tú đã nói oan cho chính mình: đó là hai chữ “thờ ơ”. Anh nói thế vì giận bản thân mình. Thành thật mà nói, anh không thờ ơ với cô. Nếu bạn thờ ơ thì đã không có bài viết này. Bên cạnh đó, hình ảnh bà Tú vất vả vì chồng con không chỉ thấy ở bài thơ này. Ta có thể thấy thấp thoáng hình ảnh ấy trong hàng loạt bài thơ khác của ông Tú, chẳng hạn: “Ăn chưa no ấm” (Hỏi em); “Hỏi lương phu nhân quan” (Làm quan tại gia); “Hỏi vợ, vợ còn chạy kiếm cơm” (Nhức mắt) v.v… Nhưng tập trung nhất là ở bài Sống hy sinh vợ. Anh chỉ đùa với cô một chút cho vui thôi mà nước mắt đã rơi, rất nhiều:

Tôi bỏ mình,

Tôi không ở lại.

Không nói gì,

Không rên rỉ, không thở…

[…] Dừng lại đi!

Chết trong yên bình,

Sống với nhiều nợ nần hơn.

Lời nói đầu tiên của ân sủng và vinh quang của nhà vua, một ngày khác sẽ tốt;

Cái duyên trăm năm xe dây của ông Nguyệt, kiếp này lỡ có rồi.

Con đi tu thành tiên, thành Phật, dạo chơi trong Vườn Trời, Hồ Gươm;

Tôi nuôi con để có rể, có dâu, để vợ chồng chung thủy với nhau đến cuối đời.

5.Xuân Diệu gọi Hồ Xuân Hương là “Bà Chúa Thơ Nôm”. Nguyễn Tuân gọi Tú Xương là “Ông hoàng thơ Nôm”. Thương vợ là một trong những bài thơ thể hiện rõ nhất tài thơ Nôm của “ông hoàng Tú Xương”.

“Mẹ sông”, “Cò lặn”, “Eo sênh trên mặt nước”…, từ dùng chính xác đến mức không thể thay thế bằng từ nào khác. Chúng đều là những từ rất quen thuộc trong cuộc sống hàng ngày của mọi người.

Thương vợ là bài thơ tám chữ theo luật Đường – một thể thơ du nhập được giữ theo niêm luật rất chặt chẽ, gãy gọn. Bài Thương vợ tuân thủ nghiêm ngặt quy luật đó: câu thực và câu luận đối lập với nhau: “Nuôi thân cò trong vắng” nhưng đối với “Eo sênh mặt nước đò đông” thì tuyệt. ; cũng như “Một duyên, hai nợ, một phận” nhưng đối với “Năm nắng mười mưa, dám quản công” thì không chê vào đâu được.

Vậy mà khi đọc thơ tôi không có cảm giác đây là thơ luật. Thơ cũng như lời nói bình thường, rất tự nhiên. Câu thực và luận như nối tiếp nhau trên một dòng, trong một hơi, không ai nghĩ đến đối, đối, đối bằng các phép đối, v.v.. Nghệ thuật như vậy đã đạt đến chỗ tinh xảo, nhuần nhuyễn nhất, thực sự trở thành cuộc sống.