Dạy

Sau khi tham gia thành lập Hội Duy Tân, đầu năm 1905, theo chủ trương của tổ chức, Phan Bội Châu nhận nhiệm vụ xuất chinh sang Trung Quốc rồi Nhật Bản, khởi xướng phong trào Đông Du, lập cơ sở đào luyện cốt cán. cho cách mạng trong nước và nhờ Nhật giúp Việt Nam đánh Pháp. Lúc này đất nước đã mất chủ quyền; Ngọn lửa của phong trào Cần Vương đã tắt, báo hiệu sự bế tắc của con đường cứu nước dưới thời phong kiến ​​do các sĩ phu lãnh đạo. Thời thế thay đổi đòi hỏi phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc phải có phương hướng, nội dung và hình thức hoạt động mới. Phan Bội Châu lúc này còn khá trẻ (38 tuổi), là hình ảnh tiêu biểu của thế hệ cách mạng mới, quyết vượt lên chính mình, vượt qua những giáo điều lỗi thời của Nho giáo để tiếp nhận luồng tư tưởng tiên phong. Trong giai đoạn này mong tìm được hướng đi mới cho sự nghiệp khôi phục giang sơn. Phong trào Đông Du được nhen nhóm với bao hy vọng… Lời chia tay khi ra nước ngoài được viết ra trong bữa cơm Tết mà Phan Bội Châu tổ chức tại nhà riêng để chia tay các đồng chí trước khi lên đường. Sau đó, trên tạp chí Bình Tử (Hàng Châu, Trung Quốc) số 34 (19-2-1917), Phan Bội Châu đã đăng bài thơ này với nhan đề “Đồng du kí đồng chí” (Tặng các đồng chí khi đi về phương Đông) với một số thay đổi về từ ngữ. (so với phiên bản đã lưu hành trước đó).

Phan Bội Châu dù có tài văn chương lỗi lạc nhưng chưa bao giờ coi văn chương là cứu cánh của đời mình. Bác chỉ muốn dùng nó để lay động mọi người (nhất là lớp trẻ) vùng lên làm cách mạng, cứu nước, cứu dân. Với định hướng này, sáng tác của anh mang âm hưởng kích thích, khiến người đọc một khi tiếp xúc sẽ không thể ngồi yên. Bài Chia tay khi đi dương thế là một ví dụ điển hình.

Đoạn thơ không được mở đầu bằng cảm xúc hoài niệm, hoài niệm. Tiết lộ là lý do và hoài bão của một người quyết tâm xoay chuyển vạn vật và vạn vật:

Nam sinh yếu ớt,

Vũ trụ hứa hẹn sẽ tự di chuyển.

(Là con trai hẳn là lạ trên đời,

Hãy để vũ trụ tự vận động.)

Nhớ là để lại một điều gì đó như một lời khuyên hay một bài thơ cho người gửi trước khi đi xa. Ở đây, bản thân bài thơ là một lời cảnh báo, một tiếng nói khích lệ. Nhà thơ hiểu rằng hơn bao giờ hết, người ở lại và người ra đi đều cần có một niềm tin, nếu không phải ở kết quả hành động của mình thì cũng là ở sự đúng đắn của hành động mình đã chọn. Quan niệm chí thành chí tử của các nhà Nho xưa đã được nhắc lại trên tinh thần này. Không thể nói rằng điều nhà thơ nói trong hai câu thơ là hoàn toàn mới. Trước cụ Phan Bội Châu, nhiều bậc chí sĩ đã nói về chí làm trai với nhiệt huyết cháy bỏng và bằng một hình thức ngôn ngữ hết sức ấn tượng. Ngay câu thơ đầu tiên của Phan Bội Châu, có thể nói, cũng xuất phát từ hai câu chữ Hán đầu bài Chí nam sơn của Nguyễn Công Trứ: “Thiên hạ đệ nhất hùng quan” ( Một người đàn ông thông minh phải có khả năng làm những điều khiến mọi người cảm thấy kỳ lạ). Vì vậy, câu hỏi ở đây không phải là về tính độc đáo của suy nghĩ mà là về mục đích thể hiện ý tưởng trong một tình huống cụ thể. Chỉ ra niềm tin của những trang nam nhi muôn đời, Phan Bội Châu thực ra đang muốn nhắc nhở và tự vấn: trời đất có tự xoay chuyển được không, mà mình là kẻ ngoài cuộc, vô tội. ? Đó là một câu hỏi, nhưng nó cũng là một câu trả lời. Tính hai mặt này của bài thơ ngay từ đầu đã tạo cho bài thơ một không khí dồn nén, khẩn trương. Từng chữ, từng chữ cứ quấn lấy tâm trí người đọc, khiến họ không thể lảng tránh vấn đề được nhà thơ đặt ra một cách say mê.

Hai dòng tiếp theo của bài thơ vẫn theo mạch đó:

Người tu hành trung niên đã sa ngã,

Tung cánh sau không thuỳ.

(Trong không gian trăm năm cần tôi,

Sau tất cả vĩnh cửu, không có ai?)

Câu trước không chỉ khẳng định sự tồn tại của một nhân vật trữ tình trên đời, mà còn chứa đựng một tư tưởng: chúng ta có mặt không phải là một sự kiện ngẫu nhiên, vô ích, và do đó chúng ta phải có thể làm được. một cái gì đó có ý nghĩa trong cuộc sống. Câu sau có thể diễn đạt đại ý: Nghìn năm sau, người không thể tiếp tục công việc của người trước? Như vậy, hai câu 3 – 4 đã thể hiện rõ cái tôi đầy trách nhiệm của nhà thơ: thấy việc không thể không làm, không lệ thuộc vào ai. Hơn nữa, bản ngã ấy thấy rõ lịch sử là một dòng chảy liên tục, có sự tham gia, dự phần và chịu trách nhiệm của nhiều thế hệ. Đây có thể coi là một nét mới trong tư tưởng của Phan Bội Châu so với nhiều bậc tiền bối vốn coi lịch sử là một vòng tuần hoàn khép kín, khi sự nghiệp không thành thì dễ rơi vào tuyệt vọng. Tác giả hoàn toàn thấy trước tính chất khó khăn của sự nghiệp cứu nước mà mình đảm nhận, nhưng sự linh cảm ấy không làm Người nao núng. Anh ấy sẵn sàng tin tưởng không chỉ vào bản thân mà còn vào những người sau anh ấy. Đó là suy nghĩ và tính cách của anh ấy. Tôi mới hiểu vì sao sau này, khi kiểm điểm lại cuộc đời, dù cay đắng cho mình, Phan Bội Châu vẫn có những lời rất vô tư và tử tế: “Xin cho phường tương lai mau chuyển đi!”. (Vĩnh biệt bạn bè lần cuối – 1940). Cảm nhận ý nghĩa của những câu thơ theo hướng đó, ta dễ dàng nhận ra cái “không” của chữ “hầu” trong bộ phận dịch nghĩa (nguyên văn là tự). Phan Bội Châu không phải là người tự cho mình là đúng. các chàng trai, những người yêu nước nói chung trong cuộc sống!

Bốn dòng đầu của bài thơ nghiêng về nói về những nỗi niềm chung của đàn ông, tuy đọc chúng nhưng người đọc vẫn nhận ra nỗi bức bối trong tâm trạng của tác giả. Sang đến câu 5-6, nỗi bức xúc đó được thể hiện trực tiếp hơn, qua việc nhà thơ nhắc đến tình cảnh thảm khốc của cuộc sống lúc bấy giờ:

Giang sơn tử khí hy sinh,

Hiền thánh phụng tự nhiên hô diệc!

(Dòng sông đã chết, sống trong tủi hổ,

Hiền nhân đâu, còn đang học!)

Thật là một bài thơ đau đớn. Đau đớn vì mất nước. Đau khổ cho sự tồn tại nhục nhã của mình khi vận mệnh quốc gia bị nhấn chìm. Đau đớn cho sự học, thứ học mà tôi từng theo đuổi, giờ đã trở nên vô bổ, vô vị…

Chịu ảnh hưởng của Tân thư (tức là sách báo tuyên truyền tư tưởng dân chủ tư sản phương Tây, tư tưởng cải cách xã hội Âu Mỹ, v.v., được dịch hoặc viết bằng chữ Hán, mang từ Trung Quốc sang), tuy Phan Bội Châu không hoàn toàn phủ nhận Nho giáo, nhưng ông không còn giữ thái độ cung kính đối với nó. Điều gì tỏ ra không còn ích lợi gì cho sự nghiệp cứu nòi giống, anh quyết định từ bỏ. Đây có thể coi là hệ quy chiếu mà ông dùng để nhìn nhận, đánh giá mọi vấn đề của đời sống xã hội và mọi hành vi của kẻ sĩ thời bấy giờ.

Xưa Nguyễn Khuyến đã từng than thở: “Ngày ấy sách vở có ích gì – Xiêm nghĩ đến già mà hổ thẹn” (Ngày xuân nói với lũ trẻ). Lời thơ đầy suy tư, tủi hổ và thoáng chút nghi ngờ về công dụng của bài học rút ra từ chương “nhai lại văn chương” trong hoàn cảnh đất nước đã rơi vào tay giặc (mà nhà thơ nói bóng gió là ngày tàn). sự hỗn loạn). . Với Phan Bội Châu, thái độ không chỉ dừng lại ở mức nghi ngờ. Hoàn cảnh đất nước lúc Người ra đi đã khác trước nhiều, hơn nữa với cá tính mạnh mẽ của một người ưa hành động, tràn đầy nhiệt huyết, Người đã đưa vào thơ mình những câu văn, câu nói đầy cảm hứng. tiêu cực, rất ấn tượng: vong (chết), dâm (thừa), si mê (ngu). Phải nói rằng với cách dùng từ táo bạo như vậy, thơ ông có sức tác động đến người đọc rất sâu sắc. Đằng sau sự quyến rũ của lời nói là sự quyến rũ của nhân cách của một người! Các chữ nhục và hoài trong bản dịch thơ thực ra chưa chuyển tải hết được năng lượng dồi dào của các chữ Nhu, si trong nguyên tác.

Phải hành động, phải hành động – tự thân bài thơ đã toát lên sự thôi thúc. Hai câu cuối đến như một cơn gió mạnh, nhấc bổng nhà thơ ra khỏi nỗi tủi hổ, day dứt, xót xa. Cái lạ (lạ) mà nhân vật trữ tình nung nấu bắt đầu từ điểm này:

Nguyện trục dài biển Đông qua,

Những chú giun trắng lãng mạn nhất thế giới.

(Muốn qua bể Đông theo gió,

Tất cả những con sóng bạc gửi ra biển)

Những ai có hiểu biết về phong trào Đông Du chắc chắn sẽ nhận ra tính tự nhiên và logic trong sự liên tưởng của nhà thơ với biển Đông và hình ảnh côn trùng thiên nhiên. Nhật Bản – niềm hy vọng mới của những chí sĩ yêu nước như Phan Bội Châu – ở phía đông, giữa biển khơi, cách nước ta hàng vạn dặm. Vì vậy, đến Nhật Bản cũng đồng nghĩa với việc vượt hồ. Tuy nhiên, trong hai câu thơ, các hình ảnh mang tính tượng trưng là chủ yếu. Đoạn thơ dịch không hoàn toàn theo ý gốc, đã biến một khát vọng, một dự cảm, một liên tưởng bất chợt thành một câu tự sự – tả thực nên chưa chuyển tải được phong thái hào hùng, niềm tin háo hức dấn thân bằng trí tưởng tượng bay bổng của nhà thơ. Tâm trạng và tư thế của nhân vật trữ tình lúc này là lao ngay vào một lĩnh vực hoạt động mới đầy sôi động; bay lên làm dậy sóng biển hay bay theo những đợt sóng sôi sục vừa lóe lên trong tâm trí.

Trong bài thơ có nhiều từ ngữ chỉ không gian, thời gian rộng lớn và một số hình ảnh tráng lệ tượng trưng cho bối cảnh vũ trụ: Càn Khôn, Giang Sơn, Hoành Niên. Trung, Thiên Thủy Hầu, Đông Hải, Trường Phong, Thiên Trung Thạch Lang, v.v… Nhắc lại những bài như Tỏ tình của Phạm Ngũ Lão, Nỗi lòng của Đặng Dung, Chim trong lồng của Nguyễn Hữu Cầu, ta thấy đây là bối cảnh. cảnh khá tiêu biểu của thơ ca trung đại. Như vậy, bối cảnh vũ trụ không phải là hiện tượng cá biệt trong một số bài thơ, bởi con người trong thơ cổ về cơ bản không phải là một con người cá nhân mà là một con người vũ trụ. Tuy nhiên, trong trường hợp bài Giã từ khi lìa cõi đời, vẫn có thể nói bối cảnh ấy có tác dụng tô đậm những phẩm chất rất riêng, nổi bật của nhân vật trữ tình: tự tin, dám đối thoại với trời đất, lịch sử ; nhận thức rõ vinh nhục ở đời; có khát vọng khẳng định cái tôi trong hành động dấn thân với đất nước, với dân tộc,… Tóm lại, phải trong bối cảnh ấy, “trời biển” của nhà thơ mới được khắc họa một cách ấn tượng như vậy.

Chia tay khi ra nước ngoài là bài thơ tiễn biệt nhưng cũng là bài thơ rủ đi. Điều đó hoàn toàn tương xứng với tầm vóc của một con người được cả dân tộc ngưỡng mộ, tin tưởng vào thời khắc lịch sử ấy.