Dạy

Người ta nói:

Nhật Nhất vào tù, Thiên Thu tại ngoại

Nhật ký trong tù, nhà cách mạng Hồ Chí Minh viết:

Một ngày trong tù, ngàn đô bên ngoài

Thật là một sự khác biệt lớn trong cuộc sống. Cái hữu hạn, nhỏ bé (“một ngày”).

Mà có thể tương ứng với cái vô cùng, cái vô tận (“ngàn thu”), như vậy cho thấy tâm trạng của người bị giam trong ngục nặng nề như thế nào.

Nỗi nhớ ấy càng lớn hơn khi người tù là một chiến sĩ cách mạng. Nỗi khổ vì vật chất (ăn đói, mặc rách, ghẻ lở…) có thể vượt qua nhưng nỗi khổ về tinh thần vì không thể đóng góp vào sự nghiệp chung luôn đè nặng tâm trí người tù. Trong bài Tâm sự trong tù, Tố Hữu viết:

Thật là một niềm vui khi được ở ngoài đó!

“Ngoài kia” là không gian tự do, nơi người tù hòa mình trong “tiếng đời lăn lộn”, tiếng vó ngựa lạc “bên giếng lạnh run” như vẫy gọi, như giục giã người lính ra trận. Trong bài Khi Bạn Từ thế nào, tứ thơ được sáng tạo theo một hướng khác, có phần kín đáo hơn. Mới đọc bài thơ ta không biết nhà thơ đang ở tù:

Khi tôi gọi đàn

Lúa đã chín trái càng ngọt.

Đó không phải là tiếng chim lẻ loi mà là tiếng chim “gọi bầy”, tiếng chim báo tin vui. Nghe tiếng chim tu hú gọi nhau là biết “lúa chín trái ngọt dần dần”. Nhưng không chỉ vậy. Tiếng chim gợi lên một thế giới đầy âm thanh, màu sắc, hình ảnh:

Khu vườn thức dậy với tiếng ve

Bắp sàng vàng dày dưới nắng đào

Trời xanh càng rộng càng cao

Đôi diều sáo nhào lộn…

Đó là những màu sắc và âm thanh của cuộc sống hàng ngày. Màu vàng của ngô, màu hồng của nắng nổi bật trên nền xanh của đất trời hòa với tiếng ve kêu râm ran, được tô điểm thêm bằng hình ảnh “Đôi diều sáo nhào lộn”. Không gian tràn đầy sức sống, vận động và sinh sôi mỗi ngày.

Đọc kỹ bài thơ, ta chợt phát hiện ra nhiều điều lạ lùng khác. Các sự kiện không được mô tả ở trạng thái bình thường, chúng được tô đậm, đẩy lên mức cao nhất có thể. Không phải “hạt ngô vàng” mà là “hạt ngô vàng”, mặt trời là “mặt trời đào” với màu sắc rực rỡ nhất, bầu trời xanh nghĩa là “càng rộng càng cao” đôi mắt cứ mở rộng ra mãi. Tiếng ve không chỉ là tiếng “gâu gâu” mà còn là tiếng “tỉnh giấc”, hai tính từ miêu tả âm thanh kết hợp với nhau tạo nên tiếng ve rộn ràng lạ thường. Như để đồng điệu với những âm thanh, hình ảnh ấy, tiếng sáo diều cũng không chịu “lơ” hay “vi vu” mà “tung tăng”. Cánh diều cũng rạo rực vui tươi trong không gian lộng lẫy của màu sắc và âm thanh.

Sở dĩ có hiện tượng đó là do tác giả đã không trực tiếp quan sát và miêu tả cảnh vật. Nhà thơ đang bị giam trong tù. Những bức tường kín bao quanh nhà thơ để nhà thơ nhìn thấy, nghe thấy… Tất cả được tái hiện từ trí tưởng tượng, trí nhớ và hơn thế nữa là tình yêu, khát vọng mãnh liệt thoát khỏi ngục tù. nhà tù. Trong cảnh tù đày, màu ngô đồng hay màu nắng, màu trời xanh bỗng trở nên vô giá nên những màu sắc, âm thanh rất đỗi bình thường bỗng trở nên lung linh, huyền ảo và rực rỡ.

Ước mơ càng đẹp bao nhiêu thì hiện thực càng cay đắng, tàn nhẫn bấy nhiêu.

Em nghe mùa hè thức dậy trong lòng

Mà chân thì muốn bể phòng rồi hè!

Thật ngu ngốc, chỉ có thể chết

Con chim tu hú ngoài kia cứ kêu!

Dường như sự liên kết giữa hai câu thơ này không chặt chẽ và tứ bình không liên tục. Khi hướng ngoại, nhà thơ tả cảnh, nhưng khi hướng nội, nhà thơ tả tâm trạng. Thực ra đây là một sự liên kết rất khéo léo và tế nhị. Liên kết đó là tiếng chim tu hú. Tiếng chim gọi đàn tha thiết gợi ra một thế giới rộng lớn vô cùng sinh động. Nhưng thế giới đó càng rộng rãi, rực rỡ bao nhiêu thì lại càng làm cho người tù (tách khỏi thế giới ấy) cảm thấy ngột ngạt, khát khao bấy nhiêu. Chỉ trong bốn câu thơ mà có ba sắc thái.

Nghe tiếng “mùa hè dậy trong lòng”, người tù muốn đập phá tất cả.

Không vượt qua được những bức tường nặng nề, nỗi uất ức dồn nén, nỗi đau như kết thành hai chi qua sáu âm tiết hai nhịp của bài thơ “Sao mà đột ngột…”.

Tác giả bật ra lời quở trách (“Con chim tu hú… kêu mãi”).

Giọng điệu bề ngoài là thế, nhưng thực chất đó là biểu hiện của sự thất vọng và đau khổ đã lên đến đỉnh điểm.

Tiếng chim tu hú gọi bầy đầm ấm, tươi vui nhưng lại vô tình khoét sâu vào nỗi khổ của người tù, khơi dậy sự phẫn uất trước hoàn cảnh thực tại và càng thổi bùng khát vọng tự do.

Thơ viết trong tù nhưng không một dòng, không một chữ nào nói về nỗi khổ về vật chất của người tù. Điều đó cho thấy người tù đã vượt lên trên nỗi đau thể xác bình thường. Nỗi đau lớn nhất của người tù là nỗi đau của người chiến sĩ cách mạng bị mất tự do, khao khát được “cởi trói” để đến với cuộc sống tự do, đấu tranh cho cách mạng.